بازخورد اصلاحی و بهبود یادگیری مطالب

بازخورد اصلاحی و بهبود یادگیری مطالب  .فرایند یادگیری و آموزش مملو از موقعیت‌هایی است که فرد را در معرض خطا کردن قرار می‌دهد. در این راستا نوع نگاهی که مدرس می‌تواند داشته باشد بسیار مهم است. بسیاری ـ ازجمله نگارنده ـ معتقدند اشتباه کردن نشانۀ پیشرفت و تصحیح آن در حین رخ دادن یا بلافاصله،بهترین فرصت برای یادآوری یا رفع نواقص دانسته‌های ذخیره‌شده است. به تعبیری، میان تصحیح اشتباهات و بهبود یادگیری مطالب رابطۀ مثبتی وجود دارد اگر اصلاح‌گر برخورد مناسب را داشته باشد. لذا می‌توان گفت اصلاح اشتباه شاگرد، هدیه‌ای از جانب مدرّس است.

درست است برخی از پژوهشگران و نظریه‌پردازان حوزۀ آموزش بر این باورند که تصحیح اشتباه توسط معلم یا همسالان کمک شایانی به تسریع و بهبود فرایند یادگیری نمی‌کند حتی گاه ممکن است نتیجۀ عکس داشته باشد؛ اما پژوهش‌هایی هم وجود دارد که نقطه مقابل این موضع قرار می‌گیرند و بر نتیجۀ مثبت تصحیح خطاها بر یادگیری مباحث آموزشی صحه می‌گذارند (هومان‌فرد و رحیمی، 1397؛ سید ابراهیمی و همکاران، 2022م؛ سرکشیکیان و همکاران، 2020م؛ آهنگری و گل پور، 2015م؛ أحمد محمد،2020م؛ نادية، 2014م).

به نظر می‌رسد نمی‌توان نسخۀ یکسان و غیرقابل تغییری را در حوزۀ آموزش تجویز کرد چراکه تمام نمونه‌ها انسان هستند و همواره تحت تأثیر عوامل گوناگونی قرار دارند. عواملی که هرلحظه بر عملکرد تمام ابعاد ذهنی و غیر ذهنی یادگیرنده چیره می‌شود. علاوه بر آن، برخورد مدرس نیز در اثربخشی مثبت یا منفی تصحیح خطا نقش بسزایی دارد. لذا ممکن است آنچه در این مقاله گفته می‌شود با مشاهدات شما به‌عنوان معلم در کلاس‌های درس اندکی تفاوت داشته باشد.

در روند تصحیح خطاهایی که دانش‌آموز یا دانشجو مرتکب می‌شود، رفتار و واکنش مدرس بسیار اهمیت دارد. به‌طوری‌که می‌توان گفت مهم‌تر از مراحل اصلاح اشتباه، چگونگی برخورد معلم با این مسئله است. در کنار این موضوع، شیوه‌های اقدام به اصلاح خطا نیز می‌تواند در بالابردن میزان اثربخشی بازخورد اصلاحی سهم بسزایی داشته باشد. لطفاً به روش‌های اصلاحی که خودتان سر کلاس استفاده می‌کنید بیندیشید. چگونه شاگردتان را متوجه اشتباهش و او را به سمت پاسخ درست هدایت می‌کنید؟ مستقیماً بدون گفتن کلامی روی خطایش خط می‌کشید؛ بدون مشخص کردن اشتباه فقط از او می‌خواهید یک‌بار دیگر متن یا پاسخش را بازبینی کند؛ در کنار علامتی که می‌گذارید شکل درست را یادداشت می‌کنید؛ از همشاگردیانش می‌خواهید صورت صحیح را بیان کنند.

بازخورد اصلاحی CORRECTIVE  FEEDBACK   یکی از راهبردهای مورداستفاده در روند یاددهی ـ یادگیری به شمار می‌رود. لازم به ذکر است راهبرد یادشده در دهه‌های گذشته گاه نادیده گرفته می‌شد و گاه با اعمال رفتارهای خشونت‌آمیز معلم و بالطبع آن افزایش استرس و نگرانی شاگرد همراه بوده است.  در حال حاضر نیز برخی از محیط‌های آموزشی بالأخص فضای مرتبط با علوم انسانی، این مرحله را به دلایل متعددی نادیده می‌انگارد؛ ولی طبق پژوهش‌های صورت گرفته بخش عمدۀ یادگیری و تثبیت داده‌های درست، منوط به اجرای این استراتژی است.

تصحیح خطای دانش‌آموز یا دانشجو به صورت‌های مختلفی می‌تواند انجام شود. بر اساس دیدگاه‌های موجود در حوزۀ آموزشی دو حالت کلی برای اصلاح خطا معرفی می‌شود؛ تصحیح صریح Explicit Correction / مستقیم و تصحیح ضمنی Implicit Correction / غیرمستقیم که به‌صورت متفاوت قابل‌اجراست؛ تصحیح اشتباه Error Correction توسط معلم، همسالان یا همشاگردیان و خود فرد (خود اصلاحی). نتایج حاصل از پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهد اصلاح اشتباه طبق هر یک از این سه راه، تأثیرگذاری متفاوتی بر عملکرد یادگیرنده و نحوۀ پذیرش وی دارد. به بیانی هر یک از روش‌های تصحیحی به میزان متفاوتی، بر افزایش سطح یادگیری اثر مثبت می‌گذارد.

حال برای درک بهتر از عملکرد حالت‌های اصلاح خطا (صریح و ضمنی) و شیوه‌هایی که می‎توان به کاربست، همراه معلم یکی از کلاس‌ها شده و تصحیح اشتباه را در فضای آموزشی وی بررسی می‌کنیم.

رو‌به‌روی کلاس می‌ایستد. شروع می‌کند به روخوانی متنی که از دیشب آماده کرده است. معلم متوجه می‌شود دانش‌آموز هنوز نمی‌تواند میان زمان گذشته ساده و گذشته نقلی تمایز قائل شود. دلیل اصلی این نوع اشتباهات را هم به‌خوبی می‌دانست؛ اما مطمئن نبود مستقیماً بگوید کدام فعل را اشتباه به‌کاربرده است یا نه؛ اصلاً صورت درست فعل را بگوید یا همین‌که اشاره کند در کاربست این فعل دچار اشتباه شده‌ای کفایت می‌کند. البته می‌توانست از بقیۀ شاگردان کمک بگیرد و از آن‌ها بخواهد اشتباه متن همکلاسی‌شان را مشخص کنند و حالت درست را بگویند. راه دیگری هم وجود داشت؛ به خود دانش‌آموز فرصتی دهد تا با اندکی تأمل خطای خود را بیابد. البته معمولاً در این مسیر به هدایت‌های ضمنی معلم نیاز است تا نتیجۀ مطلوب حاصل شود.

لازم به یادآوری است که دو شیوۀ اخیر می‌تواند سطح اثربخشی بالاتری را نسبت به مسیر اول برای دانش‌آموز و همشاگردیانش داشته باشد؛ چراکه قرار دادن یادگیرنده در موقعیت یا موقعیت‌هایی که او را وادار به کنکاش در آموخته‌های پیشین و پسین می‌کند، منجر به احیای دانش شده و درنهایت فعال‌سازی دانسته‌ها و مهارت فرد را به دنبال خواهد داشت (حاجی قاسمی، 1400).

حال اجازه دهید این معلم را در تصویرسازی دو حالت اصلاح صریح و ضمنی یاری دهیم. اگر او از جای خود بلند شود و دفتر دانش‌آموز را بگیرد و با خودکار قرمزی که در دست دارد بدون کوچک‌ترین نکته‌ای دربارۀ زمان افعال، زیر فعل‌های اشتباه خط بکشد یا علامت دیگری بگذارد، به‌طور صریح و مستقیم اشتباه دانش‌آموز را گوشزد کرده است. به این اقدام بازخورد صریح Feedback Explicit و اگر شکل درست اشتباهات را یادداشت کند، اصلاح صریح Correction Explicit گفته می‌شود؛ اما اگر معلم جملات اشتباه دانش‌آموز را  بدون تذکر مستقیم مبنی بر نادرست بودن، صورت صحیح آن را در جمله‌بندی جدیدی از زبان خودش بیان کند Recast، در حقیقت سعی دارد غیرمستقیم و ضمنی توجه دانش‌آموز و بقیۀ شاگردان را به سمت شکل درست هدایت کند (Kozlova, 2010).

بنا بر آنچه گذشت، کلاس درس محیطی است برای اشتباه کردن و این اتفاق نشان از پیشرفت شاگرد دارد. لذا معلمان باید نسبت به مورد یا مواردی که یادگیرنده دچار لغزش و خطا می‌شود حساس‌تر عمل کنند. لغزشگاهی که فرد در آن قرار می‌گیرد به مدرس این آگاهی را می‌دهد که دانسته‌های شاگرد نیازمند بازنگری و بازسازی است. ازاین‌رو متناسب با شرایط فردی و جمعی، معلم یکی از حالت‌های صریح و ضمنی اصلاح خطا را انتخاب و به سه شیوه (معلم، همسالان و خود فرد) اقدام به تصحیح اشتباه می‌کند. پربازده‌ترین شیوه که تاکنون پژوهش‌های متعدد بدان اذعان داشته‌اند، اصلاح خطا توسط همسالان و خود فرد همراه با نظارت و راهنمایی معلم است. این مسیر یکی از راه‌های فعال‌سازی آموخته‌های شاگردان محسوب می‌شود.

برای کسب اطلاعات بیشتر به منابع زیر مراجعه شود:

أحمد محمد، ك. 2020 م؛ تدريب طلاب اللغات والترجمة الجدد على تصحيح الأخطاء النحوية الشائعة لتحسين مهاراتهم في الکتابة باللغة الإنجليزية؛ مجلة البحث في التربية وعلم النفس.

حاجی قاسمی، ف 1400، فعالسازی آموخته‌ها.

حاجی قاسمی، ف 1400، بازخورد همسالان.

 نادية، ن. 2014؛ فعالية استخدام اللعب اللغوي “تصحيح الأخطاء” لتعلم مهارة الكتابة العربية لطلبة الصف الحادي عشر في المدرسة الثانوية الإسلامية الحكومية مرتافورا.

هومان‌فرد و رحیمی، 1397؛ مقایسه تأثیر بازخورد برخط معلم و همتایان بر بهبود کیفیت نگارش فراگیران ایرانی زبان انگلیسی، فصلنامۀ زبان‌پژوهی دانشگاه الزهرا.

Ahangari, s; Golpoor,f  2015, The Impact of Explicit and Implicit Recasts on the Grammatical Accuracy of Iranian EFL Learners’ Writing Performance

Kozlova. I 2010, Ellis’s corrective feedback in a problem-solving context.

Sarkeshikian, A & others, 2020. The Effect of False Correction Strategy and Inference Strategy on the Paramedical Students’ Reading Comprehension and Attitude

Seyedebrahimi1,S & others 2022, Effects of Recast and Explicit Corrective Feedback on Iranian Test-takers’ Anxiety in Speaking across Proficiency Levels.