بازخورد همشاگردان

اثرگذاری «بازخورد همشاگردان» بر یادگیری: قطعاً معلمانی داشته‌‎ایم که به اثرگذاری «بازخورد همشاگردان» بر یادگیری معتقد بودند؛ شاید شما هم از آن دسته از مدرسین باشید و کلاس خود را بر همین محور پیش ببرید. خالی از لطف نیست گه گاهی گذر کوتاهی به سابقۀ تدریسمان بیندازیم یا اگر هنوز مشغول به تدریس نشده‌ایم، نگاهی به کلاس‌هایی که شاگرد بودیم داشته باشیم. حتماً پیش از آنکه گذشته را یادآوری کنید، می‌‌پرسید؛ قرار است چه چیزی از کلاس را دنبال کنیم؟ سؤال به‌جا و خوبی پرسیدید. لطفاً دوربین ذهنتان را طوری تنظیم کنید که فقط آن بخشی دیده شود که معلم بچه‌ها را به گروه‌های دونفره یا بیشتر‌ تقسیم می‌کرد؛ گروه‌بندی با معیارهای متفاوت مانند سطح علمی بچه‌ها، نزدیکی نیمکت‌ها و غیره.

حالا فعالیت‌های گروهی و بین گروهی را که معلم از شاگردان می‌خواست اجرا کنند نام ببرید. پاسخ‌هایی که از سمت شما دریافت می‌شود معمولاً در دسته‌بندی‌های زیر قرار خواهد گرفت:

-حل تمرین

-بررسی جواب تمرین‌‌ها توسط سرگروه

-مرور درس‌های قبلی

احتمالاً بعد از زنده شدن بخشی از خاطرات دوران تحصیل، صحنۀ زیر برای تعدادی از شما تداعی شود:

 معلم از اعضای گروه یا در حالت گسترده‌تر، از تمام شاگردان می‌خواست تا املایی را که یکی از دانش‌آموزان روی تابلو نوشته است تصحیح کنند یا برخی از معلمان برگه‌های امتحان ماهانه را میان گروه‌ها تقسیم می‌کردند تا پاسخ‌های نادرست را مشخص و اصلاح کنند. گاهی هم به‌صورت گروهی دانش‌آموزان را برای پرسش کلاسی صدا می‌کردند و اگر پاسخ فردی ناقص یا نادرست بود، از شخص بعدی می‌خواستند تا جواب کامل و درست را بگوید.

می‌توان هدف اصلی از دعوت مستقیم و غیرمستقیم شاگردان به تصحیح و تکمیل جواب هم‌کلاسیانشان را احیا کردن آموخته‌ها، بالا رفتن میزان دقت، یادگیری آگاهانه، ایجاد بستری مناسب برای مشارکت جمعی و تا حد امکان، جلوگیری از کناره‌گیری دانش‌آموز از جریان یادگیری دانست.

لطفاٌ چنین تجربیاتی را با کلاس‌هایی مقایسه کنید که در آن‌ها شاگرد هیچ نقشی برای بررسی و نقد عملکرد هم‌کلاسیانش ندارد. به نظر شما چه تفاوت‌هایی می‌تواند در سطح یادگیری و تثبیت داده‌های این دانش‌آموزان ایجاد شود؟

اجرای تکنیک بازخورد همشاگردیان

امروزه این حالت از مشارکت در روند یاددهی یادگیری را «بازخورد همشاگردیان یا همسالان»[1] می‌نامند و قابلیت آن را دارد که به اشکال گوناگونِ فردی و جمعی در فضاهای آموزشی، متناسب با محتوا و سایر عوامل به اجرا درآید.

بیایید به‌عنوان نمونه یکی از حالت‌های بالا را بررسی کنیم. معلم دانش‌آموزی را صدا می‌زند تا متن کوتاهی را که بر اساس آموزه‌های جلسات پیش نوشته است، روی تابلو منتقل کند. در مرحلۀ دوم، از شاگرد می‌خواهد تا جمله به جمله متنش را بخواند. خواندن هر جمله که تمام می‌شود، یکی از دانش‌آموزان را صدا می‌زند تا ایرادات جمله را بیابد و با ذکر دلیل اصلاحش کند. سه مرحلۀ اجراشده مثالی ساده از مشارکت شاگرد مبتنی بر رجوع به دانسته‌ها و دادن بازخورد است.

اِعمال ترفند بازخورد هم شاگردان به صورت‌های متفاوت می‌تواند اثرات مثبتی را در روند یاددهی یادگیری به‌جای گذارد. به جریان مشارکت‌های کلاسی شور و حال بیشتری بدهد. میزان دقت دانش‌آموزان را به شکل معناداری افزایش دهد.

ازآنجایی‌که دانش‌آموزان تقریباً در یک سطح علمی قرار می‌گیرند و نسبت به عملکرد یکدیگر ـ بنا بر هر دلیلی ـ چشمانی نافذ و گوش‌هایی شنوا دارند یا به عبارتی چون در فضای ارائۀ همکلاسی خود قرار ندارند و از بیرون به آن می‌نگرند، تلاش می‌کنند با دقت بیشتری آموخته‌هایشان را زیرورو، و عملکرد همشاگردی خود را نقادانه موردبررسی قرار دهند. از همین رو به‌راحتی می‌توانند اشتباهات را بیابند و صورت درست را بیان کنند. البته مراد از نگاه نقادانه، تخریب و تضعیف یکدیگر نیست؛ بلکه مقصود بهبود سطح یادگیری و اصلاح اشتباهات است. بازخورد همسالان غیرازاینکه در قالب تصحیح موارد نادرست اجرا می‌شود، در حالت درست بودن ارائۀ فرد، همشاگردیان با گفتن عباراتی چون عالی است؛ کاملاً درست است آفرین؛ و غیره یکدیگر را تحسین می‌کنند (اکبری، 1400).

مجدداً از شما اجازه می‌خواهم تا دوباره به خاطراتی که به یادآورید گذری داشته باشیم. یادتان می‌آید دانش‌آموز یا یکی از اعضای گروه که اشکالات متن نوشته‌شده روی تابلو را تصحیح کرده بود، چه واکنشی از خود نشان می‌داد؟ احتمالاً برق خوشحالی از اینکه توانسته‌ بود از دانسته‌هایش استفاده کند، در چشمانش هویدا می‌شد. گاهی هم لبخندی از سر حس خوبْ دانستن بر لبانش می‌نشست. شاید هم خنده‌ای تمسخرانه به همکلاسی‌اش می‌زد یا هر شیطنت ریزی که می‌توانست انجام دهد تا حالِ خوبش را ابراز کند. البته هدف از بهره‌گیری از این تکنیک، تفکیک کلاس به شاگردان زرنگ و دانا و شاگردان تنبل و کودن نیست؛ چون چنین مفاهیمی در قاموس معلمی و کلاس درس نمی‌گنجد.

اِعمال ترفند بازخورد هم شاگردان به صورت‌های متفاوت می‌تواند اثرات مثبتی را در روند یاددهی یادگیری به‌جای گذارد. به جریان مشارکت‌های کلاسی شور و حال بیشتری بدهد. میزان دقت دانش‌آموزان را به شکل معناداری افزایش دهد. سطح کیفیت همکاری را میان همکلاسیان بالا ببرد. پویایی دانسته‌هایشان سریع‌تر اتفاق می‌افتد. اطلاعاتشان به‌سختی در معرض فراموشی قرار می‌گیرد. میزان دقتشان در فعالیت‌های فردی‌ بهبود می‌یابد. آموخته‌های فراموش‌شده را با سرعت بیشتری بازمی‌یابند و برای مرور آن زودتر اقدام می‌کنند.[2]

طبق آنچه گفته شد، این تعامل و دعوت به همکاری از سوی مدرس بنا بر محتوای آموزشی، خلاقیت و در نظر گرفتن شرایطی مانند سن و جنسیت، به شکل‌های گوناگونی به اجرا درمی‌آید. بازخورد همشاگردیان یا همسالان ازجمله تکنیک‌‌هایی است که می‌توان از آن برای شکل‌گیری تعامل آموزشی بهره جست. در این حالت از مشارکت که به دو صورت کلیِ فردی و جمعی صورت می‌گیرد، بیشتر، شاهد تعامل میان همکلاسیان با نظارت مدرس هستیم تا تعامل میان معلم و شاگرد. هرچند که پژوهش‎های صورت‌گرفته حاکی از آنست که مشارکت‌محوری در کلاس‌های درس نتایج مطلوبی را هم برای معلم و هم برای شاگردان به ارمغان می‌آورد (بهجات و همکاران، 2018؛ السامرائي، 2019؛ عبدالله، 2021؛ زارع و همکاران، 1396؛ رمضانی و همکاران، 1397).

ازجمله مواردی که اجرای تکنیک بازخورد همسالان را می‌تواند برای شاگردان لذت‌بخش کند و آن‌ها را بیش‌ازپیش به تعامل آموزشی سوق دهد، قرار داشتن اکثریت در یک ردۀ علمی است. به بیانی، هم‌سطح بودن، یکی از اهرم‌هایی است که پیوستن به جریان همکاری را تسهیل می‌کند. استفاده از ترفند مذکور، فضایی را فراهم می‌سازد تا افراد بتوانند تمرینِ مراجعه به دانسته‌های خود را انجام دهند؛ راهبرد فردیِ فعال‌سازی آموخته‌ها را تا حدی بیاموزند و نسبت به یادگیری خودآگاه‌تر شوند (لیو و کارلس، 2006). از دیگر محسنات کاربست این ترفند، ایجاد حس اعتمادبه‌نفس در شاگردان است؛ به‌ویژه برای شاگردانی که بنا بر دلایلی چون ناتوان دیدن خود معمولاً از ابراز نظر شرم دارند. علاوه بر تأثرات یادشده، تداوم این شکل از مشارکت، بالا بردن سطح نکته‌سنجی و رفع اشکالات احتمالی را برای شاگردان به همراه دارد.

منابع

• *اکبری، ا (1400)، بررسی اثربخشی بازخورد همسالان در یادگیری زبان انگلیسی در ) محیط وب 0.2 بازخورد همسالان0.2)، پژوهش‌های زبان‌شناختی در زبان‌های خارجی، 569-555.
• *بهجات، ر. م. همکاران. (2018). التعلم التعاوني: عناصره وإستراتيجيات تطبيقه. العلوم التربویة، 326-337.
• *رمضانی. م. همکاران. (1397). تأثير آموزش تعامل-محور مکالمه کاوي بر توانش تعاملي زبان آموزان ايراني در تکاليف زوج-گفتار. پژوهش‌های زبان‌شناختی در زبان‌های خارجي، 413-447.
• *زارع. س. همکاران. (1396). بررسی تأثیر روش آموزش تعامل‌محور در بالا بردن توان ترجمه دانش‌آموزان ایرانی در درس عربی (مطالعه‌ی موردی دانش‌آموزان سال سوم دبیرستان استان فارس). انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی، 78-57.
• *السامرائي، ن. س. (2019). إستراتيجية التعلم التعاوني (مفهومه، وأهميته، وخطواته). سری من رأی، 485-516.
• *عبدالله، ن. م. (2021). فاعلية إستراتيجية التعلم التعاوني لتنمية الإدراک البصري وأثره على تحسين مهارات القراءة لدى الأطفال المتفوقين عقلياً ذوي صعوبات التعلم بالمرحلة الابتدائية. مجلة جامعة الفيوم للعلوم التربوية والنفسية، 468-508.
• *Liu, N. and Carless, D. (2006) Peer Feedback: The Learning Element of Peer Assessment. Teaching in Higher Education, 11(3), pp.279-290

[1] Peer Feedback

التغذية الراجعة بين الأقران

[2] گرچه همین نوع مشارکت، یادآوری مطالب و رفع اشکالات احتمالی را در دل خود دارد و یکی از اثرات مثبتی است که از خود به‌جای می‌گذارد.